Phương pháp biện chứng là phương pháp nhận thức thế giới dựa trên quan điểm cho rằng thế giới vận động, phát triển không ngừng, trong mối liên hệ tác động qua lại lẫn nhau giữa các sự vật, hiện tượng. Phương pháp này được thể hiện qua các đặc điểm sau:
Tính khách quan: Phương pháp biện chứng dựa trên những quy luật khách quan của thế giới. Nó không phải là sự tưởng tượng hay suy nghĩ chủ quan của con người.
Tính toàn diện: Phương pháp biện chứng xem xét sự vật, hiện tượng trong mối quan hệ tổng thể, trong sự thống nhất giữa các mặt đối lập. Nó không xem xét sự vật, hiện tượng một cách rời rạc, cô lập.
Tính phát triển: Phương pháp biện chứng coi sự vật, hiện tượng luôn vận động, phát triển không ngừng. Nó không xem xét sự vật, hiện tượng ở trạng thái tĩnh tại.
Ngoài ra, phương pháp biện chứng còn có các đặc điểm sau:
Tính lịch sử: Phương pháp biện chứng luôn vận động, phát triển cùng với sự phát triển của thế giới.
Tính khoa học: Phương pháp biện chứng dựa trên cơ sở khoa học, được kiểm nghiệm và khẳng định trong thực tiễn.
Tính thực tiễn: Phương pháp biện chứng được vận dụng vào thực tiễn để giải quyết các vấn đề của cuộc sống.
So với phương pháp siêu hình, phương pháp biện chứng có những ưu điểm vượt trội như sau:
Nhận thức được thế giới một cách đúng đắn, toàn diện, phát triển.
Giúp con người giải quyết các vấn đề của cuộc sống một cách hiệu quả.
Phương pháp biện chứng được ứng dụng rộng rãi trong mọi lĩnh vực của đời sống, từ khoa học tự nhiên, khoa học xã hội cho đến chính trị, kinh tế, văn hóa, nghệ thuật,…
